O tempo detido na eternidade da creación de Salvador Moreno

Edmundo Font

"Se un está propicio, as cousas propícianse sobre un"


Se ben que a emoción debe propiciar tamén a reflexión, e é tarefa ardua cando se require plasmar, en poucas palabras, a importancia do traballo transcendente dun home exemplar en numerosas disciplinas, como o foi durante a súa longa existencia, e o é, agora, rescatado no centenario do seu nacemento, o insigne artista mexicano don Salvador Moreno.


Viaxei a Barcelona a inicios de maio, xenerosamente convidado polo noso cónsul, don Fidel Herrera Beltrán, quen se permitiu compartir cun compañeiro da cancillería mexicana que o antecedeu no cargo no 90 un dos alicerces que dan corpo simbólico e contido material ao extraordinario traballo de representación consular e diplomática, a da sólida vertente cultural que hoxe encarna a extraordinaria iniciativa de recoñecer a relevancia dun home excepcional como o foi o mestre Salvador Moreno, nunha efemérides fundamental que con el celebra tamén os vínculos tan vigorosos que sempre existiron entre Cataluña e México.


Así que evocarei e non só no recordo, ou con chiscadelas esotéricos á maneira de Fernando Pessoa que celebraría o mestre -dono dun fino humor lindeiro co surrealismo máis serio- algúns instantes maxistrais e o empuxe espiritual dun home que descubriu, coa máis alta poesía, as marabillas da súa terra exuberante, de nome tan sonoro como Orizaba, próxima a míticos cafetales e flores salvaxes, e incursionó na creación musical con dimensión clásica, a partir de auténticas tradicións populares.


Prodigouse, e non hai contradición, contenidamente, na pintura, coa expresión das súas naturezas mortas de gran influxo vivaz, e destacou sen alardes de academicismo na investigación estética de fenómenos da creación que lle achegaron á especulación filosófica, encamiñada aos máis diversos temas, como a súa propia paleta vital.


Dixen que é tarefa ardua a pesar de ser gratísima a oportunidade ?e xa significa unha honra intensa rememorar ao mestre? porque recoñecementos tan xustos e oportunos como este, a unha figura tan fértil pero non debidamente lembrada, requiren desdobrarse en recomendacións precisas, como as de presionar pola reedición das súas obras, a gravación das súas composicións e reunir enteiro o material epistolar que reflicte a altitude das súas miras e a fondura das súas preocupacións existenciais.


Poden supoñer vostedes que para cumprir con encoméndaa do meu compañeiro de Cancillería, o señor cónsul Fidel Herrera Beltrán, andei en busca de bibliografía do mestre e sobre el, e debo confesar que foi un empeño infrutuoso; mesmo, fracasei na visita a varias librerías de vello que adoitan sacarme de aprietos. Para viaxeiros constantes como eu, que debo dar por dirección a compañía Aeromexico, é difícil achar o momento de acudir ás nosas formidables bibliotecas. Así que fixen varias incursións ás librerías de EDUCAL, á Gandhi e ás do Fondo de Cultura Económica. En ningunha delas atopei o volume publicado polo Instituto Nacional de Belas Artes co belo título de "Deter o Tempo", mesmo que glosei no título desta intervención.


De feito, esa frase afortunada de "deter o tempo" provén dunha bela imaxe do mestre concibida durante unha brillante entrevista de prensa, ao falar da música que compuxo para "Violeta" un poema do gran home de letras que foi Luís Cernuda e que ao final do texto resultará nunha sorpresa. En síntese desta mención, co respecto debido, permítome suxerir que se recolla a proposta formal de que se eleve ao Fondo de Cultura a solicitude de que se poña ao día unha antoloxía dos lúcidos textos do mestre Salvador Moreno -se é que non o programou xa- e a súa respectiva tradución ao catalán.


Ademais da palabra afortunado, as que mellor definen o meu encontro nos anos 90 co mestre Salvador Moreno, son as de privilexio, e a rara ocasión de estar preto dunha figura tan notable, representante da sensibilidade artística de México en Cataluña. Nun acto de xustiza considerou necesario dicir que quen me presentou ao mestre foi o decano dos colaboradores españois do noso consulado. Francisco Gomes Franco albergaba por don Salvador un xenuíno e anello afecto; en Paco noso gran musicólogo atopou sempre un admirador construtivo. E nesta liña de alusións máis persoais non podería deixar de mencionar a un amigo daqueles días, o médico de orixe cubana Mario Suárez, quen se interesou por tutelar a fráxil saúde do mestre e facendo de inmediato ao carón un simbólico e magro honorario, continuou durante meses vixiando a marcha do corazón de don Salvador, convertido xa nun máis dos seus cómplices amigables. O doutor Suárez tamén sucumbiu ao encanto persoal do mestre, co seu malgaste de sabias anécdotas e puntualizacións sobre o transcorrer daqueles tempos e non só no ámbito da cultura.


Cando don Salvador Moreno se trasplanta -ou se transtierra como diría José Gaos- a Cataluña, asume un papel que termina adquirindo visos históricos. Desprega a súa vocación de representante de valores os nosos en vertentes culturais que comprenden a música, a pintura e a literatura. E todo iso, nunha anella realidade política de dous países que como España e México nos anos cincuenta, non podían nin pensar aínda en establecer unha relación diplomática. Hai que subliñar que o mestre Salvador Moreno chegou a sufrir en carne propia a censura e a represión da noite escura do franquismo. E Iso de maneira absurda como tantas outras cousas, non por ningunha actividade subversiva, porque foi un home de Paz, senón polo feito de manter vixentes os seus vínculos fraternos de intenso intercambio intelectual con grandes valores do exilio español en México.


Sempre será un reto complexo deseñar con palabras o retrato, a descrición dun home que se admirou e que espertaba unha simpatía inmediata polo seu trato tan caloroso e de cabaleiro pola vella doutros tempos. Home de mirada franca, ademáns medidos e elegantes, non lembro que don Salvador tivese nunca a necesidade de elevar o ton da súa voz para defender unha concepción da vida máis tolerante e polo tanto, para transmitir aos demais, ao final da súa vida e sen propoñerllo, un rico exemplo aleccionador.


Don Salvador discorría sempre coa distinción propia de quen nace cunha curiosidade intelectual infinita e conviven cun mundo de ideas e nobres sentimentos. Proba gráfica destes adxectivos atopámola nunha soada fotografía en branco e negro onde don Salvador, vestido cun traxe escuro de lapelas anchas leva a man ao corazón, de maneira cerimoniosa. Tratei de preservar, fixándoa, a imaxe viva dalgúns dos meus privilexiados encontros co mestre. Extraio deles unha lección de esmerada sinxeleza no seu trato persoal, así como no tratamento dos temas máis caros e profundos para el. Das ricas remembranzas que facía sobre a súa amizade con figuras da talla de Rosa Chacel, Zambrano, ou o propio Cernuda, ademais doutras amizades significativas, quedaba claro o lugar destacado, importantísimo, que ocupaban na esfera da súa aprecio o gran pintor e poeta Ramón Gaya, e Juan Gil-Albert.


Agora debo apelar, respetuosamente, á indulxencia de vostedes e que me sexa permitido efectuar mais referencias persoais que tentan contribuír a remarcar outro dos propósitos desta homenaxe, pola singularidade ou coincidencias que subliñan. Manifesto así de novo a profunda gratitude pola honra de permitirme fortalecer o recordo dun artista a cabalidad, tan completo e rigoroso como o foi don Salvador Moreno en todas as súas disciplinas; da creación musical á pictórica e da investigación estética á incursión na poesía e nun xénero epistolar que traduce a bonhomía da súa man tendida aos afectos fraternais. Do contido das súas cartas despréndese un ánimo construtivo e de apoio sempre ao talento alleo.


E así temos xa a un Salvador Moreno caracterizado por un notorio talante de xenerosidade...


É inevitable que estableza un paralelismo case filial no calado que tivo para min esa relación de amizade con alguén moi admirado, como Salvador Moreno que sucede, no centenario do seu nacemento, ao meu pai, quen faría o camiño inverso ao do noso mestre nos álxidos momentos da caída da república española. E aínda que os seus camiños non se cruzaron, ambos, compartiron coincidencias nas súas posicións humanísticas, e frecuentaron, case seguramente, espazos de convivencia similares que a me tocan moi de preto, coa profunda emoción de recoñecer homes de ideas, de creación e de letras que enriqueceron o panorama intelectual dos nosos dous países. Falo da achega fundamental de mulleres e homes que escaparon do fascismo e contribuíron co seu traballo para enriquecer o México solidario de Lázaro Cárdenas.


Aquí temos entón a un Salvador Moreno construtor de pontes fundamentais, unha sorte de embaixador oficioso, sen buscar nunca recoñecementos nin enconadas, coñecedor e promotor de valores de raizame intelectual florecentes nas nosas dúas beiras.


Mención á parte merece a entrega do mestre, na súa sólida vertente de historiador, por preservar viva en Cataluña a memoria do autor da música do noso himno nacional, don Jaume Nunó. A don Salvador débense numerosas iniciativas que se traduciron no rescate e proxección dunha figura de tanta relevancia no seu lugar de nacemento, a bellísima San Joan das Abadesses.

E nun


Falamos dun personaxe inquieto e de notable vigor que despois dunha destacada etapa de formación no noso país, viaxa en procura dun crecemento interior que alcanza en Europa, dentro da mellor tradición de tantos homes de xenio que cruzaron o Atlántico para consolidar os seus talentos. E este viaxeiro intenso, intúe, xa na metade do século XX que unha capital como Barcelona, con grandes editoriais, creadores de múltiples vocacións e un espírito crítico poderoso, é lugar propicio para o seu desenvolvemento.


Non conservo ningunha fotografía que me tomasen co mestre Salvador Moreno -coa súa proverbial delicadeza escapase, coma se da peste tratásese, de verse involucrado nunha selfie- e vaia se fose a súa unha bela instantánea, con ese mar Mediterráneo de fondo que bendicía os seus mañás, desde un ático que máis parecía unha gávea que un piso con terrazas extraordinarias que asomaban á Barceloneta.


Don Salvador compartiría comigo, sen ningunha dúbida, polas mesmas razóns que priman sobre a frivolidade ambiente, de preservar a discreción, un rexeitamento inveterado ás redes sociais, en particular ao Facebook, de alí que non teña unha posteridade tan fácil de acceder a través dun clic de computador e unha homenaxe á súa memoria como o que emprendeu, durante doce meses en diversas vertentes o Consulado de México en Barcelona, á fronte do cal se atopa un alto funcionario sensible á necesidade de difundir a vida e a obra dun personaxe do Estado de Veracruz que cambiou de beira marítima para establecer unha poderosa ponte de intercambio cultural que segue vixente.


O capítulo memorable da presenza de Plácido Domingo na vida do mestre Salvador Moreno, polo feito notable de debutar este de a súa man en Barcelona, tócame tamén de preto; lamentareime sempre de non preguntarlle ao mestre sobre a súa amizade co gran poeta brasileiro Joao Cabral de Melo Neto, a quen tamén tratei nas miñas épocas de Rio de Janeiro. A ópera baseada no poema Morte e Vida Severino -estreada mundialmente en Belas Artes- é un dos textos capitais da poesía do Brasil nordestino. Moitos anos despois das estreas en Cataluña e en México, o gran compositor Mozo Buarque repetiría a azaña e cementaria gran parte da súa fama ao musicalizar de novo un texto emparentado coa portentosa novela Os Sertones, de Euclides de Acunha. E aquí vemos tamén a un Salvador Moreno precursor.


Esta gran homenaxe a don Salvador Moreno pódese definir mellor coa propia palabra homenaxe. Explícome. O mestre merece que despreguemos ese rendemento noso pola vella pura do termo, semánticamente. Como vostedes saben, a palabra homenaxe, de orixe provenzal, lindeira no seu influxo latino co catalán, pronunciábase na antigüidade de igual maneira que na lingua de Jusep Pla: homenatge. A pesar do seu carácter humilde, sen maiores presuncións no trato, agrádame pensar que don Salvador aceptaría divertido a chiscadela lúdica de que pagásemos unha vasalaxe simbólica á suma da súa obra e do seu múltiple legado: a súa considerable obra intelectual coa produción de textos, lenzos, partituras, ensaios de investigación e historia da arte, e o lado humano caracterizado polo talante amable e xeneroso que o caracterizou e do que xa falamos.


Veneración e respecto é outro dos elementos tradicionais aos que eu lles convido a sumarnos, provenientes tamén eses nobres termos da orixe histórica do Homenatge, que mana de fontes da Idade Media, e na que todo homenaxe selábase sempre cun compromiso.


Alí están os extraordinarios vestixios plasmados plásticamente en soados tapices como o de Bayeux ou en delicadas ilustracións como as do Livre de Droit do século XIV, ou nos belos manuscritos iluminados. Había tamén entón unha encomenda ou commendatio que selaba a vinculación co homenaxeado. E esta disquisición é un bo pano de fondo que podería aplicarse esta noite na merecida homenaxe á memoria do mestre Salvador Moreno porque no centenario do seu nacemento debemos establecer o compromiso de profundar no seu legado.


Conclúo cun diálogo imaxinario co noso querido mestre:


Non podería eu, don Salvador, acabar estas palabras pensadas tamén para dicirllas a vostede sen deixar de preguntarlle que lle parece que lle esteamos rendendo unha homenaxe a quen durante a súa vida enteira, en uso de razón artística, homenaxeou aos seus maiores, e fiel aos seus principios solidarios e participativos, tamén rendeu homenaxe aos seus iguais nos seus talentos?


E o mestre Salvador Moreno, desde a súa atalaia celeste, respóndenos:


...Pois estaría envolvido nun sentimento con vertente dobre: unha, de agradecemento e a outra, de azoro. Estaría "estupefacto" -non sorprendido, sempre seguindo a ironía de don Alfonso- pola conxugación de vontades afectuosas que valoraron a miña entrega creativa. Sobre todo, despois desa actitude que Octavio Paz chegou a referir algunha vez cando criticaban a aqueles que tivemos que partir, pero sen arrincarnos nunca a raíz.


"A miña obra, sabes, foi xurdindo desa nada misteriosa que tamén encerra a poesía e non a hai sen música. Por exemplo: "...non oes caer as pingas da miña melancolía?" Un crítico moi autorizado dixo que o meu era "sibaritismo conceptual" e aquí podes oír 14 sílabas sibaríticas.


E logo, tamén fun seducido pola pintura e tracei a miña mirada con guache e con acuarelas ?cheguei a chamar a unha das miñas exposicións "A pintura que vén da auga"; e tampouco me quedaba en paz se non pintaba flores como as de Luís (cando Cernuda di a palabra violetas, cheiran as violetas, así era o seu prodixio). É máis, tamén lle cantei a ese marabilloso poema con harmónicos silencios que atraparon a súa fragrancia, e o tempo que cando pasa non transcorre, só instrumenta o seu silencio nunha nota sostida e eterna...








Sin comentarios

Escribe tu comentario




He leído y acepto la política de privacidad

No está permitido verter comentarios contrarios a la ley o injuriantes. Nos reservamos el derecho a eliminar los comentarios que consideremos fuera de tema.

Más opinión
Opinadores

Galiciapress
Plaza de Quintana, 3 15704 Santiago de Compostela
Tlf (34)678803735

redaccion@galiciapress.es o direccion@galiciapress.es
RESERVADOS TODOS LOS DERECHOS. EDITADO POR POMBA PRESS,S.L.
Aviso legal - Política de Cookies - Política de Privacidad - Configuración de cookies - Consejo editorial - Publicidad
Powered by Bigpress
CLABE